Veel mensen ervaren een innerlijke stem die voortdurend kritisch commentaar levert, zoals “Dit was niet goed genoeg” of “Je stelt teleur”. Deze interne criticus is vaak zo vanzelfsprekend aanwezig dat hij niet wordt herkend als een stem, maar als een waarheid over zichzelf.
Hoewel deze kritische houding soms wordt gezien als motiverend, leidt zij in de praktijk vaak tot onzekerheid, stress en perfectionisme. Het gevoel nooit echt te voldoen kan blijven bestaan, ongeacht inspanning of resultaat.
In deze gids lees je wat de interne criticus is, waarom hij zo streng kan zijn en hoe je een mildere, realistischer innerlijke houding kunt ontwikkelen. Ook vind je een korte checklist om te zien of jouw innerlijke stem te streng is.
Wat is de interne criticus?
De interne criticus is de innerlijke stem die streng oordeelt over jezelf en je gedrag. Hij benadrukt wat niet goed genoeg is en laat je twijfelen aan je waarde. Voor veel mensen voelt deze stem niet als een mening, maar als een feit.
Deze kritische stem kan de ruimte om vrij te voelen en te reflecteren beperken. In plaats van aandacht voor wat je ervaart of nodig hebt, verschuift de focus naar wat je vindt dat je zou moeten zijn of doen. Dit kan bijdragen aan psychische klachten zoals somberheid, angst, eetproblemen en perfectionisme. Ook in therapie kan de interne criticus meespelen, bijvoorbeeld wanneer zelfkritiek het lastig maakt om gevoelens toe te laten.
Binnen de psychologie wordt uitgegaan van het idee dat mensen meerdere innerlijke stemmen hebben. Dat is normaal en vaak gezond. Problematisch wordt het wanneer de interne criticus dominant wordt en andere, mildere of steunende kanten van het zelf naar de achtergrond verdringt. In dat geval leiden innerlijke spanningen niet tot groei, maar tot vastlopen.
De criticus kan zich uiten als een duidelijke innerlijke stem, maar ook als diepgewortelde overtuigingen zoals “Ik ben niet goed genoeg” of “Ik faal altijd”. Dan voelt de kritiek niet meer als iets wat je hebt, maar als iets wat je bent, waardoor het moeilijker wordt om andere positieve zelfaspecten te blijven zien.
Waarom wordt de criticus zo hard?
Een harde interne criticus ontstaat vaak door een samenspel van opvoeding, ervaringen en manieren waarop iemand zichzelf probeert te beschermen. Er zijn vijf belangrijke factoren die dit kunnen verklaren:
- Opvoeding en familiegeschiedenis: Kinderen die opgroeien in een omgeving met veel kritiek, hoge eisen of weinig emotionele steun, nemen vaak dezelfde strenge houding over naar zichzelf. Ook het imiteren van negatieve ouderlijke gedragspatronen of gebrek aan bevestiging speelt een rol. Aanvankelijk kan de criticus beschermen tegen angst of pijn, maar later blijft hij actief en kan hij het zelfbeeld ondermijnen.
- Negatieve houding tegenover zichzelf: Veel mensen ontwikkelen al vroeg overtuigingen zoals “ik ben niet goed genoeg”. Deze hardnekkige negatieve gedachten, ook wel maladaptieve zelfschema’s genoemd, maken dat iemand zichzelf streng beoordeelt en kunnen leiden tot stress, somberheid, perfectionisme of zelfbeschadigend gedrag.
- Problemen met informatieverwerking: De interne criticus werkt als een filter: je let vooral op fouten of tekortkomingen en negeert positieve ervaringen. Dit versterkt negatieve denkpatronen, zoals zwart-witdenken of overdrijven van negatieve gebeurtenissen, waardoor een positief zelfbeeld moeilijk groeit.
- Zelfbescherming: Om pijnlijke gevoelens te vermijden, ontwikkelen mensen vaak strategieën zoals overwerken, perfectionisme, isolatie, verslavingen of het maskeren van tekortkomingen door anderen de schuld te geven. Hoewel dit tijdelijk helpt, houdt het de kracht van de interne criticus juist in stand.
- Invloed op relaties: De interne criticus beïnvloedt ook hoe iemand met anderen omgaat. Sommigen zoeken voortdurend bevestiging, anderen trekken zich terug of leggen de nadruk op dominantie. Dit kan leiden tot conflicten en versterkt de zelfkritiek.
Psychologen onderscheiden verschillende typen interne criticus, bijvoorbeeld:
- Degraderend: “Iedereen zou beter zijn dan jij.”
- Strafgevend/beschuldigend: “Je verdient deze pijn.”
- Over-eisend/controlerend: “Je moet perfect zijn.”
- Onderdanig/verwaarlozend: “Jouw gevoelens doen er niet toe.”
- Afstandelijk/ontwijkend: “Laat niemand dichtbij komen, dan voel je geen pijn.”
- Dominant/compenserend: “Laat niemand je onderschatten, anders verlies je respect.”
De interne criticus kan zich op verschillende manieren laten zien. Vaak zijn de volgende patronen herkenbaar:
- Perfectionistische druk:de lat altijd te hoog leggen, zelfs bij kleine taken, en geen rust voelen na het afronden van iets.
- Overanalyse en zelfafwijzing:fouten uitvergroten en emoties wegzetten als zwakte of falen.
- Sociale onzekerheid:achteraf piekeren over “stomme” uitspraken en de behoefte voelen om jezelf te bewijzen.
- Belemmerende vermijding:uit angst voor kritiek of tekortschieten taken uitstellen of helemaal niet beginnen, omdat iets anders ‘onvoldoende’ zou zijn.
Hoe ontwikkel je een gezonde relatie met jezelf?
Een strenge interne criticus kan je dagelijks leven beïnvloeden, maar met tips uit schematherapie, ACT en zelfcompassie kun je leren deze stem te verminderen en vriendelijker met jezelf om te gaan.
- De criticus herkennen (Schematherapie): Observeer je zelfkritische gedachten en label ze, bijvoorbeeld: “dit is mijn innerlijke criticus”, om afstand te creëren.
- Defusie toepassen (ACT): Zie je gedachten als gebeurtenissen in je hoofd in plaats van absolute waarheden. Bijvoorbeeld: in plaats van “Ik ben waardeloos” denk je: “Ik hoor een gedachte die zegt dat ik waardeloos ben.” Dit helpt je om niet automatisch alles te geloven wat de criticus zegt.
- Compassievolle tegenstem ontwikkelen (Zelfcompassie): Spreek vriendelijk tegen jezelf en vervang harde kritiek door zachte, bemoedigende woorden.
- Waarden- en actiegericht werken (ACT & Zelfcompassie): Kies dagelijks één kleine actie die bij je waarden past, ook als de criticus protesteert. Reflecteer: “Wat zou ik doen als ik de criticus negeerde?”
- Grenzen stellen aan je binnenwereld (Schematherapie / ACT): Je hoeft niet naar elke innerlijke stem te luisteren; bepaal welke gedachten aandacht verdienen.
- Zelfwaarde buiten prestaties ontwikkelen (Zelfcompassie / Schematherapie): Onderzoek wie je wilt zijn los van wat je doet, verschuif je identiteit naar wat bij jou past, en voer rituelen uit die je zelfwaarde versterken.
Lees meer over schematherapie, ACT en zelfcompassie.
Checklist: heb ik een te strenge interne criticus?
- Ik voel me vaak tekortschieten of niet goed genoeg.
- Ik bekritiseer mezelf direct bij kleine fouten of imperfecties.
- Ik hoor een innerlijke stem die zegt wat ik “moet” of “niet mag”.
- Ik stel hoge eisen aan mezelf en voel snel schuld of schaamte.
- Ik voel me angstig of gestrest door mijn eigen gedachten.
- Ik vind het moeilijk om vriendelijk of mild tegen mezelf te zijn.
Beantwoord je meerdere vragen met ‘Ja’? Dan kan dit wijzen op een strenge interne criticus.
Tot slot
De criticus hoeft niet weg; het gaat erom dat hij zachter wordt en minder overheersend is. Zie hem als een beschermingsmechanisme dat je ooit hielp, maar dat nu te streng is geworden. Door te leren samenwerken in plaats van te strijden, en mildheid en realistische zelfzorg te oefenen, kun je zijn invloed verminderen en vriendelijker voor jezelf worden. Psycholoog.nl kan ondersteuning bieden bij het omgaan met een strenge innerlijke criticus, bijvoorbeeld door schematherapie, ACT of begeleiding bij het ontwikkelen van zelfcompassie.
Bronnen
Stinckens, N., Lietaer, G., & Leijssen, M. (2013). Working with the inner critic: Process features and pathways to change. Person-Centered & Experiential Psychotherapies, 12(1), 59–78. https://doi.org/10.1080/14779757.2013.767747
Šoková, B., Greškovičová, K., Halamová, J., & Baránková, M. (2025). Breaking the vicious cycles of self-criticism: a qualitative study on the best practices of overcoming one’s inner critic. BMC Psychology, 13(1), 266. https://doi.org/10.1186/s40359-024-02250-2
